استرابیسم (strabismus) یا انحراف چشم وضعیتی است که در آن نگاه دو چشم همزمان قادر به تمرکز روی یک شی نیست. در این حالت چشم‌ها هنگام نگاه به یک نقطه در یک راستا قرار نمی‌گیرند. عدم هماهنگی عضلات چشم‌ها، دوربینی، آسیب وارد شده به سر و عفونت می‌تواند باعث شود که چشم‌ها در جهات مختلفی قرار بگیرند و منجر به استرابیسم شوند. این انحراف چشم در کودکان شایع‌تر بوده و قریبان‌گیر جامعه امروز ما شده است. در ادامه با انواع انحراف چشم و روش درمان آن آشنا خواهید شد.
انواع انحراف چشم
در یک عملکرد طبیعی توانایی مغز برای دیدن اشیا سه بعدی نیاز به هماهنگی مناسب چشم‌هاست. زمانی که دو چشم با هم هم‌تراز هستند و به یک هدف نگاه می‌کنند. بخش بصری مغز اشکال دریافت شده از دو چشم را در قالب یک تصویر ترکیب می‌کند. هنگامی که فرد دچار استرابیسم است، به علت اینکه چشم‌ها به جهت‌های مخالف نگاه می‌کنند، تصاویر متفاوتی به مغز فرستاده می‌شود. بنابراین بعد از ترکیب شدن تصاویر، دوبینی ایجاد می‌شود.
1) اکستروپیا یا چشمان واگرا (Extropia)
چشمان واگرا
نوعی از انحراف است که در آن چشم‌ها به سمت بیرون منحرف می‌شوند. کودکانی که از انحراف چشم اکستروپیا رنج می‌برند، در آینده دچار دوبینی (diplopia) خواهند شد. اکستروپیای مقطعی یک وضعیت نسبتاً شایع است.
اکستروپیای مادرزادی در سال‌های اول تولد روی می‌دهد و نسبت به اکستروپیای اصلی که چندین سال بعد از تولد ایجاد می‌شود، شیوع کمتری دارد.
نشانه‌های چشمان واگرا
- انحراف چشم‌ها به سمت بیرون. این حالت در هنگام خستگی کودک و یا هنگامی که احساس خوبی ندارد، آشکار می‌شود.
- دوبینی. اکثر اوقات کودک بدون اینکه متوجه دوبینی باشد، برای حل این مشکل و وضوح تصویر، یکی از چشم‌ها را می‌بندد.
- حساسیت (بستن چشم‌ها) در برابر نور روشن
- کاهش توانایی دید در سه بعد
- کاهش تشخیص فاصله اشیا از چشم
اکستروپیا به مرور زمان پیشرفت می‌کند. با پیشرفت بیماری، هنگام نگاه کردن به اشیاء نزدیک، چشم‌ها به سمت خارج منحرف می‌شوند. اگر این بیماری درمان نشود، باعث دید دو چشمی (binocular vision) خواهد شد.
در کودکانی که از همان ابتدا مبتلا به انحراف چشم هستند، مغز متوجه ناهماهنگی چشم‌ها در ارسال تصویر می‌شود و از بین 2 تصویر ارسال شده، بهترین را به خروجی ارسال کند. این حالت تنبلی چشم و یا amblyopia نامیده می‌شود که منجر به دید دو چشمی (binocular vision) و کاهش توانایی دید در سه بعد می‌شود.
اگر فردی در دوره بزرگسالی دچار انحراف چشم شود، باتوجه به اینکه مغز به دریافت تصاویر از هر دو چشم آموزش یافته است، تصاویر ترکیب شده و منجر به دوبینی می‌شود.
علت انحراف چشم
علت دقیق انحراف چشم هنوز مشخص نیست. در چشم شش ماهیچه وجود دارد که مسئول کنترل و حرکت چشم هستند. چهار ماهیچه برای حرکت بالا و پایین چشم و دو ماهیچه برای حرکت راست و چپ وجود دارد. ماهیچه‌ها باید هماهنگ و به درستی کار کنند تا مغز یک تصویر واحد دریافت کند. هنگامی که یک یا چند ماهیچه به درستی کار نکند، ممکن است برخی گونه‌های استرابیسم رخ دهد.
انحراف چشم در کودکانی که از اختلالات مغزی مانند فلج مغزی، سندروم داون، هیدروسفالی و تومورهای مغزی رنج می‌برند، رایج‌تر است. مطالعات اخیر نشان داد که کودکان مبتلا به اکسترپیا سه برابر بیشتر از سایرین در معرض اختلالات روان‌پزشکی هستند.
اکسترپیا در کودکان با بینایی ضعیف در یک چشم و یا اختلالات ژنتیکی که بر روی عملکرد چشم تاثیر می‌گذارد، آغاز می‌شود. به هر حال علت شناخته شده و مشخصی ندارد. در صورت مشاهده هر گونه علائم غیرطبیعی باید به پزشک مراجعه کرد.
عوامل خطر
- داشتن سابقه خانوادگی مثبت در انحراف چشم، تنبلی چشم
- برخی از اختلالات ژنتیکی که روی چشم‌ها تاثیر می‌گذارد
- آب مروارید یا گلوکوم (آب سیاه) دوران کودکی
تست ها و تشخیص
- تست بینایی در هر چشم هم به صورت جداگانه و هم هر دو چشم همزمان (مناسب سن)
- انکسار سیکلوپلژی (Cycloplegic) (پروسهای برای تعیین خطای انکسار چشم. برای انجام این تست، توسط قطره‌ای ماهیچه‌هایی که در تمرکز به چشم کمک می‌کنند، فلج می‌شود.)
- معاینه شبکیه
- معاینه کامل چشم (مناسب سن)
روش‌های درمان انحراف چشم در کودکان
هنگامی که اکستروپیا کنترل شده است و بسیار نادر رخ می‌دهد، معاینه دقیق کودک توسط چشم‌پزشک کافی است. در مواقعی که اکستروپیا به طور مکرر رخ می‌دهد، نیاز به درمان‌های دیگری است. عینک و تمرینات ورزشی مختص چشم، برای کاهش و کنترل انحراف چشم در کودکان تجویز می‌شود.
در اغلب موارد برای هماهنگی کامل دو چشم با هم و جلوگیری از آسیب‌های ناشی از تنبلی چشم، جراحی صورت می‌گیرد. اگر پزشک جراحی را برای درمان پیشنهاد کند، این جراحی شامل ضعیف کردن ماهیچه رکتوس جانبی در یک یا هر دو چشم و گاهی تقویت رکتوس مدیال در یک یا هر دو چشم است. جراحی سرپایی صورت می‌گیرد و کودک بعد از 2 الی 3 روز می‌تواند به مدرسه برود.
2) ازوتروپیا یا چشمان همگرا (Esotropia)
چشمان همگرا
ازوتروپیا شکل دیگری از انحراف چشم یا استرابیسم است که در آن یک یا دو چشم فرد مبتلا به داخل می‌چرخند. این حالت برعکس چشمان واگراست و می‌تواند به صورت دائمی یا متناوب اتفاق بیافتد. چشمان همگرا شایع‌ترین نوع انحراف چشم در کودکان و اطفال است. در اکثر موارد عینکهای مخصوص، بیوفوکال یا عمل جراحی زودهنگام برای تنظیم چشم‌ها تجویز می‌شود.
- Concomitant esotropia. یک نوع از ازوتروپیاست که اندازه انحراف چشم با جهت نگاه فرد تغییر نمی‌کند. اکثرا در سنین قبل از 12 ماهگی و یا 4-3 سالگی اتفاق می‌افتد. (40 درصد از موارد استرابیسم را تشکیل می‌دهد.)
- incomitant esotropia. اندازه انحراف چشم با جهت نگاه فرد تغییر می‌کند. هم در دوران کودکی و هم در دوران بزرگسالی اتفاق می‌افتد. این نوع انحراف به علت ضعف بافت‌های عضله و مشکلات عصبی رخ می‌دهد
- Accommodative esotropia. یک نوع رایج از ازوتروپیا است که معمولا در کودکانی با چشم‌های دوربین و در سنین 4-1 سال دیده می‌شود. در این حالت چشم‌ها به علت تلاش برای تطابق به سمت داخل می‌چرخند. (تطابق، تغییر فاصله کانونی چشم است که مشاهده اشیاء در فاصله‌های متفاوت را امکان‌پذیر می‌سازد)
- Congenital esotropia. ازوتروپیایی مادرزادی نوعی از Concomitant esotropia است.
نشانه‌های چشمان همگرا
- انحراف چشم‌ها به سمت داخل
- کاهش بینایی
- کاهش توانایی دید در سه بعد
عوامل خطر
- داشتن سابقه خانوادگی مثبت در انحراف چشم، تنبلی چشم
- برخی از اختلالات ژنتیکی که روی چشم‌ها تاثیر می‌گذارد
- آب مروارید یا گلوکوم (آب سیاه) دوران کودکی
تست ها و تشخیص
- تست بینایی در هر چشم به صورت جداگانه و هر دو چشم همزمان (مناسب سن)
- انکسار سیکلوپلژی (Cycloplegic) (پروسهای برای تعیین خطای انکسار چشم. برای انجام این تست، توسط قطره‌ای ماهیچه‌هایی که در تمرکز به چشم کمک می‌کنند، فلج می‌شود.)
- معاینه شبکیه
- معاینه کامل چشم (مناسب سن)
روش‌های درمان انحراف چشم در کودکان
با توجه به میزان و علت انحراف عینک بیوفوکال، قطره چشم، پماد، لنزهای مخصوص با افزودن منشور مناسب می‌تواند همگرایی چشم‌ها را کاهش دهد.
